प्रत्येकाचा मिनिमलिझम

न्यूयॉर्क शहरामधे एका मोठ्या फ़ायनान्स कंपनीमधे मोठ्या पदावर नोकरी करणारा रॉथ आणि जाहिरात संस्थेमधे काम करणारी त्याची बायको लेना जवळच्या उपनगरामधे एका दोन खणी, लहानशा अपार्टमेन्टमधे रहातत. 

एरवी अमेरिकन घरं सामान सुमानाने ठासून भरलेली असतात, अगदी अशी लहान अपार्टमेंट्सही. 

पण हे घर अगदी बेसिक, आवश्यक तेवढेच फ़र्निचर असलेले, क्लोजेटमधेही मोजकेच, ऑफ़िसला लागतील असे फ़ॉर्मल आणि काही साधे कपडे. बाकी पसाराही अगदीच आटोपशीर. 

ऑफ़िसला जातानाही ते पब्लिक ट्रान्स्पोर्टचा वापर करतात. 

पन्नाशीतल्या रॉथ आणि लेनाचे हे आजचे सुटसुटीत आयुष्य गेल्या चार वर्षांमधले. 

या आधी ते आपल्या दोन मुलांसहित उपनगरामधे मोठ्या, दुमजली घरात, भरपूर फ़र्निचर, मॉडर्न गॅजेट्स, लेटेस्ट गाड्यांसहित रहात होते. 

दोन्ही मुले मोठी होऊन शिक्षणाकरता बाहेर पडल्यावर दोघांना एवढा मोठा पसारा झेपेनासा झाला, गरजेचाही वाटेनासा झाला, करिअरची जबाबदारीही वाढली होती, त्यामुळे मग त्यांनी कामाच्या ठिकाणाच्या जवळ लहान जागेमधे आपापला आटोपशिर संसार थाटला.

लहान जागेमधे रहायला लागल्यावर रॉथला जाणवले वयाची इतकी वर्षे आपण एवढा मोठा पसारा भोवताली जमवून ठेवला होता तो नेमका कशासाठी? मिनिमलिझमकडे आपण यापूर्वीच वळायला हवे होते. 

काही जण गरज म्हणून, काही अपघाताने, काही जाणीवपूर्वक मिनिमलिझमकडे वळतात आणि मग मिनिमलिस्ट जीवनशैलीचे फ़ायदे लक्षात आल्यावर हे आपण आधीच का केले नाही असं त्या सर्वांनाच वाटतं. त्यामुळे रॉथच्या मनातली भावना काही नवी नाही.

लहान जागेत रहायला येण्या आधी आधीच्या मोठ्या घरातील सामानाची ते काढून टाकायच्या आधी केलेली लहान मोठ्या वस्तुंची असंख्य पानांची यादी रॉथने अजूनही जपून ठेवली आहे. 

त्याच्या सध्याच्या घरातल्या सामानाची संख्य अर्ध्या पानात संपते.

मात्र रॉथ अजूनही स्वत:ला आपण मिनिमलिस्ट म्हणवून घेत नाही. 

व्यक्तिगत वेळ आणि पैसा वाचणे हे नक्कीच झाले मात्र मिनिमलिस्ट जीवनशैली ही पूर्णपणे पर्यावरण स्नेही असणेच आवश्यक आहे असे त्याचे मत. 

आता तो कमी सामानामधे, लहान घरात रहात असला तरी असं रहाताना त्याला ज्या तडजोडी करायला लागल्या, नव्या सोयी, सुविधा बनवायला लागल्या त्यांचा विचार करता आपले जगणे पर्यावरण स्नेही नाही हे तो प्रामाणिकपणे कबूल करतो. 

उदाहरणार्थ घरातली शेकडो पुस्तके काढून टाकून किन्डल सारखे इलेक्ट्रॉनिक बुक रिडर घेणे ही गोष्ट म्हणजे मिनिमलिझम नाही. ती सोय झाली. 

जगण्यातला एकंदर पसाराच काढून टाकणे जमायला हवे, जे मला अजूनही जमलेले नाही. मिनिमलिझम हा ग्राहक संस्कृतीला खतपाणी घालणा-या वृत्तीच्या विरोधात आहे, मात्र आपण अजूनही लहान प्रमाणातला ग्राहकच आहोत हे रॉथ नाकारु शकत नाही. 

शंभर वस्तुंच्या जागी दहा वस्तू खरेदी करणे म्हणजेच फ़क्त मिनिमलिझम नाही. 

काहीही ’जास्तीचे’ किंवा ’गरज नसताना’ जमवलेले मिनिमलिझमच्या तत्वात बसू शकत नाही. गरज नसताना कमावलेला जास्तीचा पैसा तुम्ही वस्तू विकत घेण्यावर खर्च न करता जर नुसताच बॅन्केमधे साठवून ठेवणार असाल तर ते जास्त हानीकारक.

रॉथ स्वत:ला भौतिक मिनिमलिस्ट म्हणवून घेत्तो. 

मानसिक किंवा अध्यात्मिक पातळीवरील मिनिमलिझमपासून आपण अजून खूप दूर आहोत पण ही सुरुवात आहे हे त्याला माहित आहे. 

मिनिमलिझमची तत्वे नेमकी काय ते लोकांनी खोलात जाऊन समजावून घ्यायला हवी. 

रॉथच्या मते मिनिमलिझममधे जग बदलून टाकायची ताकद आहे, त्यामुळे त्याचा प्रसार योग्य प्रकारे, खरेपणानेच व्हायला हवा. रॉथला स्वत:ला असा विचार करणे, त्यानुसार वागणे जमलेले नाही. 

उदाहरणार्थ वाचवलेल्या वेळाचे, पैशांचे आपण नेमके काय करणार आहोत याचा विचार. 

अनेकजण प्रवास करणार असे म्हणतात. मात्र हा प्रवास कसा असणार आहे, नुसतीच मौजमजा, क्रूझची सहल, पर्यटनस्थळांचे फोटोग्राफ़्स, खरेदी असे असेल तर ते मिनिमलिझम तत्वात बसत नाही आणि त्यात पर्यावरण स्नेह नाही. कमीतकमी सामानात, कमीतकमी इंधनाचा वापर करुन केलेला प्रवास हवा, स्थानिक संस्कृतीला, जनजीवनाला जाणून घेणे हे त्यातून घडणार असेल तर जास्त उत्तम.

आर्टिस्ट एलेना स्मिथ मिनिमलिस्ट आहे मात्र मिनिमलिझमकडे ती कोणत्याही तात्विक अंगाने बघत नाही. 

एलेनाच्या मते मिनिमलिझम हे जीवनविषयक तत्वद्न्यान नसून तो केवळ एक सौंदर्यवादी विचार आहे. आपल्या आजूबाजूचे जग अडगळ नसेल, पसारा नसेल तर जास्त सुंदर दिसते इतकाच विचार मिनिमलिझममधे असावा. नीटनेटक्या, साध्या व्यक्ती आसपासचे जगही सुंदर आणि साधे बनवतात. दृश्यकला, संगीत, वास्तुकला, रचना इत्यादींमधे केलेला मिनिमलिझमचा डोळस वापर हा आपोआपच तुमच्या व्यक्तिमत्वामधे झिरपतो आणि मिनिमलिझम तुमच्या जगण्याचा भाग होतो.

एलेना आणि रॉथ या दोघांशी बोलताना लक्षात आले की मिनिमलिझम कोणत्याही विशिष्ट व्याख्येत किंवा चौकटीमधे बसवणे अवघड आहे.

जगण्याच्या एका विशिष्ट टप्प्यावर मिनिमलिझम आपल्याला खूणावतो. त्याच्याकडे यायला प्रवृत्त करतो. प्रत्येकाकरता हा टप्पा वेगळा असू शकतो, मिनिमलिझमचा अर्थही प्रत्येकाकरता वेगळा असू शकतो कारण मुळातच पसा-याच्या, अडगळीच्या कल्पना प्रत्येकाकरता वेगळ्या. 

’सरप्लस’ असण्याचे मोजमापही प्रत्येकाचे वेगळे. 

मिनिमलिझमभोवती असलेले भावनिकतेचे, सामाजिकतेचे. तत्वद्न्यानाचे अनेक थर ओलांडून आपण त्याच्या गाभ्यापर्यंत शिरायचा प्रयत्न करायला हवा, आपल्याकरता मिनिमलिझम नेमका काय आहे, आपल्याला तो का हवा आहे आपल्या आयुष्यात याचा विचार करायला हवा. 

मिनिमलिझमची व्याख्या आणि चौकट लवचिक नक्कीच आहे मात्र ती सोयिस्कर नसावी.